Farz
Farz (Arapça: الفرض) ya da “fariza”; Fıkıh
bilginleri tarafından oluşturulmuş ve tanımlaması yapılmış olan bir İslam dini
terimidir. İslami anlayışta Allah'ın sözü sayılan Kur’anda müslümanlara
yapılmasının açık bir şekilde emredildiği kurallar
veya ibadetler olarak kabul edilir.
Farz, haram, helal gibi kesin
hüküm ve yargı ifade eden dini kuralların kaynağı din açısından sadece Kur'an
olabilir. Hadis ve benzeri anlatımlar farzlar için faziletler ve sevap
anlamında destekleyici, açıklayıcı ve teşvik edici olarak kullanılırlar.
Dini anlamda farzları yapmayan
kişinin günah işlediği, farz oluşunu red edenlerin ise İslam dininden çıkmış
oldukları kabul edilir. Örneğin, klasik fıkıh anlayışına göre kabul edilebilir
bir mâzereti olmadan namaz kılmayan bir Müslüman fasık(büyük günah işleyen kişi)
sayılırken, namazın farziyetini reddeden birisi dinden çıkmış sayılır. Şeriat
hukukunda fasıkların şahitliği reddedilir, dinden çıkmış kişiler ise tövbeye
davet edilir.
Farz Çeşitleri
Farzlar iki kısıma ayrılır:
Farz-ı Ayn: (Arapça: الواجب العيني )
Mükellef olan her müslümanın
bizzat kendisinin yapması gereken farzlardır. Örnek: Namaz, Oruç, Hac, Zekat gibi.
Farz terimi dini veya sosyal
zorunluluk ifadesi olarak kullanılır. Dini kullanımda örneğin ibadetlerin
“mutlak anlamda” yapılması farz olurken, bunların miktarı, ne zaman ve nasıl
yapılacağı gibi icrasıyla ilgili olan konular örfi konulardır ve büyük oranda
sünnet, hadis veya din bilginlerinin tavsiyeleri ve yönlendirmeleri gibi
geleneklerin etkisinde şekillendirilmişlerdir.
Farz-ı Kifaye: (Arapça: الواجب الكفائي )
Farz-ı Kifaye, İslami anlayışta sosyal sorumluluk ifade eden bir
tanımdır. Kur’anda emredilmeyen
ancak din âlimlerince sosyal hayat bakımından farz (gerekli) görülen bir davranışı, durumu veya görevi anlatır. Müslümanlardan
bir kısmı yerine getirdiğinde diğerlerinin sorumluluktan kurtulduğu, gerektiği
kadar müslümanın yaptığında diğer müslümanlara sorumluluk düşmeyen eylemlerdir.
Farz-ı Kifaye, İslami toplumda
gerekli olan işlerin kesinlikle yapılması gerektiğini ifade eder. Farz-ı
Kifaye' sayılan eylemlerden bazıları şunlardır:
- Cenazeyi yıkamak, kefenlemek, cenaze namazı kılmak
ve gömmek farz-ı kifaye’dir. Erkek yoksa bu işleri kadınlar yapar.
- Kuran-ı ezberlemek, yani hafız olmak farz-ı
kifaye’dir.[4]
- Bir toplumda bilim adamlarının bulunması Farz-ı
Kifaye'dir.
- Bir topluma selam verene cevap vermek farz-ı
kifaye’dir. Cevabı geciktirmek ise haramdır.[5]
- Cihad etmek farz-ı kifaye’dir.[6]
- Fen bilgilerinden sanatına, ticaretine lazım
olanları, bu işle meşgul olanların öğrenmeleri ve yapmaları farz-ı
kifaye’dir.
- Her şehirde, Fetva verebilen, sorunları çözebilen
bir âlimin bulunması farz-ı kifaye’dir.
Vacip
Arapça kökenli bir sözcük olan
vâcip, İslam'da yapılması gereklilik ifade eden eylemleri tanımlamak için
kullanılır. Türkçede dini bir mana içermeden sadece "yapılması gereken" manasında da kullanılır.
İslam dininin kutsal kitabı olan
Kur'ân'da bulunmakla birlikte “açıkça
emredilmiş olmayan” emirlerdir. “Açıkça emredilmek” tanımı emrin miktar,
yer ve zaman gibi tamamlayıcı unsurlarının da tam olarak anlaşılır olmasının
yanında muhataplarının da belli olmasını kapsar. Bu özellikleri sağlamadığı
halde bir emir olarak Kur’anda bulunan dini emirler için Hanefi mezhebinde daha alt düzey bir gereklilik ifadesi olarak “vacip” deyimi kullanılır.
Örneğin Kurban kesme ibadeti Hanefi mezhebine göre vaciptir. Farklı fıkhi
mezheplerin farklı vacip anlayışları
vardır. İslam'ın fıkhi mezheplerinden olan Şâfiî
mezhebine göre vâcib denince farz (yapılması
mutlak olarak emredilen) anlaşılır. Fakat diğer mezheplerin vâcibe bakış açısı çoğunlukla daha hafiftir. Hanefi mezhebinde vacip
olarak tanımlanan hususlar diğer mezheplerde genellikle sünnet olarak tanımlanır.
Hanefilerde genel görüşe göre
vâcibin terk edilmesi, tahrîmen mekrûhtur.
Yâni harama yakın mekrûhtur. Fakat haram
değildir. Bazı klasik İslam âlimlerine göre vacip olan eylem yapılmadığında
kişinin tövbe etmesi gerekir. Eğer
bu tövbeyi etmeden ölürse günah işlemiş olur ve azap görür.
Sünnet
Sünnet, (Arapça: سنة) tarz, yol anlamına gelen bir İslam dini terimidir. İslam
geleneğinde peygamber Hz. Muhammed'in farz olarak tanımlanan Kur’an emirleri dışındaki davranışları ve herhangi bir
konuda söylemiş olduğuna inanılan söz
(kavli sünnet, hadis), fiil (eylem)
ve takrirlerine (susarak onaylama)
verilen addır.
Sünnet, hadisin uygulamaya dönük
olan tanımıdır. Hadis ile ilgili genel sakınca ve yetersizlikleri içerir.
Bunlar hadislerin yaklaşık iki yüzyıl boyunca sözlü olarak nakledilmesi ile
ortaya çıkan sorunlardır. Sünnet, İslam hukukunda kaynak olma açısından
Kur'an'dan sonra gelmektedir.
Sahabiler, Kur'an dışında,
peygamberin bazı söz ve fiillerini de ezberlediler ve yazdılar. Hadis ve
Sünnet, Kuran'ın öncelikli bir tefsiri olduğu
gibi, bütün İslam dünyasında İslam yaşayışının ana ilkelerini belirleyen bir
geleneği kapsadı ve şeriatın(İslam hukuku) ikinci ana kaynağı sayıldı.
Sünnet-i müekkede peygamberin devamlı yaptığı, Sünneti gayri müekkede ise ara sıra yaptığı işlerin tanımlaması
için kullanıldı.
Hicri 3, miladi 8. yüzyılda
yazılan Kütüb-i sitte içerisinde yer
alan ve Hadis-i Sahiheyn denilen İmam Buhari ve İmam Müslim'in hadis
kitapları insanlara örnek olmak açısından sünnetin en önemli yazılı kaynaklarıdır.
